Tο έργο “Stylistique comparée du français et de l’anglais” των J.P. Vinay και J. Darbelnet επικεντρώνεται στις δεσπόζουσες μεταφραστικές τεχνικές. Βασίζεται στη σύγκριση αγγλικής και γαλλικής γλώσσας αλλά τα πορίσματα του μπορούν να εφαρμοστούν σε όλα τα ζεύγη γλωσσών. Κυρίαρχη θέση στο εν λόγω έργο κατέχει η μεταφραστική μονάδα (unité de traduction), χάρη στην οποία επιτυγχάνεται η κατάτμηση του κειμένου. Η ως άνω μελέτη επικεντρώνεται και αναλύει τρία θεμελιώδη στοιχεία: α) το λεξιλόγιο (lexique), το οποίο περιλαμβάνει το εύρος των σημασιολογικών πεδίων γλώσσας-πηγής και γλώσσας-στόχου, β) τη συναρμογή (agencement), δηλαδή το μορφολογικό και συντακτικό πλαίσιο των γλωσσών και γ) το μήνυμα (message), που αφορά στο σύνολο των σημασιών του εκφωνήματος και αντικατοπτρίζει την πολιτισμική πραγματικότητα της εκάστοτε γλώσσας.
Το έργο αυτό των Vinay και Darbelnet δεν αποτελεί μεταφραστικό οδηγό, αυτό σημαίνει ότι απαιτείται αρχικά επαρκής πρόσληψη του κειμένου-αφετηρίας και έπειτα κατάλληλη παραγωγή ενός κειμένου-στόχου, επικοινωνιακά ισοδύναμου προς το αφετηριακό κείμενο («Η γλώσσα ως αξία», Γ.Μπαμπινιώτης). Στη μελέτη αυτή παρουσιάζονται κάποιες τεχνικές, οι οποίες σε συνδυασμό με τη διαδικασία που καλείται να ακολουθήσει ο μεταφραστής, μπορούν να προσφέρουν στον αναγνώστη ένα κείμενο ισοσθενές προς το αρχικό. Ο μεταφραστής, επομένως, οφείλει να διερευνήσει το κείμενο, να αξιολογήσει το περιγραφικό και νοητικό περιεχόμενο των μεταφραστικών μονάδων, να προβεί σε ανασύσταση της κατάστασης επικοινωνίας που μεταφέρει το μήνυμα, να εντοπίσει και αξιολογήσει τις προσωπικές του επιλογές όσον αφορά στα ιδιαίτερα υφολογικά τεχνάσματα τα οποία πρόκειται να χρησιμοποιήσει. Άλλωστε, εφόσον αναφερόμαστε σε λογοτεχνικό κείμενο, είναι αναμενόμενες οι παρεμβάσεις του μεταφραστή και οι ιδιαίτεροι υφολογικοί χειρισμοί.
Πριν από την παράθεση και ανάλυση των 7 μεταφραστικών τεχνικών των Vinay και Dalbernet, θα πρέπει να παραθέσουμε τις δύο βασικές κατευθύνσεις, τις οποίες μπορεί να ακολουθήσει ο μεταφραστής: την άμεση ή απευθείας μετάφραση (traduction directe) και την πλάγια μετάφραση (traduction oblique). Στην άμεση μετάφραση το μήνυμα της γλώσσας-πηγής μεταφέρεται αυτούσιο στη γλώσσα-στόχο χάρη είτε στην ύπαρξη παράλληλων κατηγοριών (δομικός παραλληλισμός) είτε στην ύπαρξη παράλληλων εννοιών (μεταγλωσσικός παραλληλισμός). Ο μεταφραστής ανατρέχει σε πλάγια μετάφραση όταν δεν υφίσταται μεταγλωσσικός ή δομικός παραλληλισμός και για αυτό το λόγο οδηγείται σε συντακτική ανασύσταση του μηνύματος. Υπάρχει, άλλωστε, πλήθος μεταγλωσσικών διαφορών μεταξύ των γλωσσών όπως στην κατάτμηση του χρόνου, τα επαγγέλματα, τα γεύματα, τις μονάδες μέτρησης κ.ά.
Οι 7 μεταφραστικές τεχνικές είναι οι ακόλουθες:
1. Δάνειο (emprunt)
Το δάνειο αποτελεί την πιο απλή από όλες τις μεταφραστικές τεχνικές εφόσον αφορά αυτούσια μεταφορά ενός λεξήματος κατά τη διαδικασία μετάφρασης. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, η μετάφραση αποδίδεται με την αντίστοιχη φωνητική μορφή προσαρμοσμένη στο φωνολογικό σύστημα της γλώσσας-στόχου. Ένας από τους λόγους ύπαρξης του δανείου αποτελεί η ανάγκη του μεταφραστή να αποδώσει στο μετάφρασμα το κατάλληλο τοπικό χρώμα. Αξίζει να σημειωθεί ότι συχνά συναντούμε μέσα στη μετάφραση και παγιωμένα σημασιολογικά δάνεια ή οι ψευδόφιλες λέξεις (faux-amis). Το δάνειο αποτελεί μεταφραστική τεχνική που θα πρέπει να χρησιμοποιείται σε περιορισμένο βαθμό για να προσδώσει μεγαλύτερη φυσικότητα και γλαφυρότητα. Ο μεταφραστής θα πρέπει να αναζητεί σε κάθε περίπτωση και την σωστή ελληνική λέξη συνώνυμη κάθε δανείου και ύστερα να αποφασίζει για την ορθότερη χρήση.
2.Έκτυπο (calque)
Ως έκτυπο (calque) ορίζεται ο δανεισμός ενός συντάγματος από τη γλώσσα-πηγή και η κατά λέξη μετάφραση αυτού στη γλώσσα-στόχο. Το είδος αυτό δανείου διακρίνεται σε δύο υποκατηγορίες: το φραστικό (calque d’ expression) και το δομικό έκτυπο (calque de structure). Το φραστικό έκτυπο σέβεται τη δομή της γλώσσας-στόχου σε αντίθεση με το δομικό που εισάγει νέα μορφοσυντακτική δομή στη γλώσσα-στόχο με την κατά λέξη μετάφραση του συντάγματος της γλώσσας-πηγής.
3. Κατά λέξη μετάφραση (traduction littérale ou mot à mot)Η κατά λέξη μετάφραση αποτελεί το πέρασμα από τη γλώσσα-πηγή προς τη γλώσσα-στόχο χωρίς την παρουσία δυσκολιών και την αναγκαιότητα εύρεσης άλλης μεταφραστικής τεχνικής. Πολυάριθμα παραδείγματα τέτοιου είδους μετάφρασης συναντώνται μεταξύ γλωσσών που ανήκουν στην ίδια οικογένεια και κυρίως γλωσσών που συμπίπτουν πολιτισμικά.
4. Μετάταξη (transposition)
Μετάταξη είναι η τεχνική κατά την οποία ένα μέρος του λόγου αντικαθίσταται από κάποιο άλλο χωρίς ωστόσο αυτό να συνεπάγεται αλλαγή στο νόημα του μηνύματος (π.χ. μετατροπή ρήματος σε όνομα, ονόματος σε ρήμα κ.ά.). Για αυτό το λόγο, η μετάταξη εφαρμόζεται τόσο στο εσωτερικό μίας γλώσσας όσο και κατά τη διαδικασία της μετάφρασης.
5. Μετατροπία (modulation)
Σε περιπτώσεις όπου η μετάταξη και η κατά λέξη μετάφραση δίνουν ένα μήνυμα το οποίο θεωρείται γραμματικά σωστό αλλά δεν έχει νόημα ή δεν είναι γενικά αποδεκτό, τότε προτιμάται η μετατροπία. Η μετατροπία επιτυγχάνεται με αλλαγή προοπτικής του μηνύματος ώστε αυτό να γίνεται πιο σαφές και να ανταποκρίνεται στα πλαίσια του πολιτισμού της γλώσσας-στόχου.
6. Ισοδυναμία (équivalence)
H τεχνική της ισοδυναμίας εφαρμόζεται όταν το πρωτότυπο και το μετάφρασμα περιγράφουν την ίδια κατάσταση με διαφορετικά υφολογικά και δομικά μέσα. H ισοδυναμία αφορά το μήνυμα στο σύνολό του και οι περισσότερες περιπτώσεις αυτής εντοπίζονται σε φρασεολογικούς ιδιωτισμούς, κλισέ, παροιμίες, επιφωνήματα κ.ά.
7. Προσαρμογή (adaptation)
Η προσαρμογή εφαρμόζεται σε περιπτώσεις όπου η κατάσταση, για την οποία γίνεται αναφορά στο μήνυμα, δεν υφίσταται στη γλώσσα-στόχο και επομένως πρέπει να μεταφερθεί κάποια κατάσταση που να μπορεί να θεωρηθεί ισοδύναμη αυτής της γλώσσας-πηγής. Πρόκειται, λοιπόν, για μία ιδιαίτερη περίπτωση ισοδυναμίας, που καλείται «ισοδυναμία καταστάσεων». Ο μεταφραστής δεσμεύεται να δημιουργήσει μία κατάσταση που να ανταποκρίνεται στην πολιτισμική πραγματικότητα της γλώσσας-στόχου κι επομένως να γίνεται αποδεκτή από τους αναγνώστες της γλώσσας-στόχου. Αυτό, βέβαια, απαιτεί ταυτόχρονα και διατήρηση του νοήματος του μηνύματος που προέρχεται από τη γλώσσα-πηγή.
Βιβλιογραφία
VINAY, J.P./ DARBELNET, J.: Stylistique comparée du français et de l’anglais. Méthode de traduction, Paris 1958.
ΜΠΑΜΠΙΝΙΩΤΗΣ Γ., Η γλώσσα ως αξία, Το Παράδειγμα της Ελληνικής,Gutenberg, Αθήνα 1999.
ΜΠΑΤΣΑΛΙΑ Φ., ΣΕΛΛΑ-ΜΑΖΗ Ε., Γλωσσολογική προσέγγιση στη θεωρία και τη διδακτική της μετάφρασης, Ιόνιο Πανεπιστήμιο, Κέρκυρα 1994 / Έλλην, Αθήνα 1997.
CONTOSSOPOULOS, Ν., L’ influence du français sur le grec: Emprunts lexicaux et calques phraséologiques, Athènes 1978.