Μετά τον Όθωνα και την είσοδο στην πολιτική σκηνή του Τρικούπη έγινε μια προσπάθεια ρεαλιστικής προσέγγισης και διαχείρισης του εθνικού ζητήματος μέσα από τον εκδημοκρατισμό των θεσμών και τον εκσυγχρονισμό του ελληνικού κράτους. Ωστόσο, η χρεoκοπία του 1893 και ο ελληνοτουρκικός πόλεμος του 1897 άφησαν ερωτηματικά σχετικά με την επιτυχία του εκσυγχρονιστικού εγχειρήματος, δηλαδή τη διαδικασία εξευρωπαϊσμού της χώρας.
Κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα η Ευρώπη χαρακτηρίζεται από πολιτικό ανορθολογισμό, ο οποίος συνιστούσε μια συντηρητική αντεπανάσταση ενώ ταυτιζόταν με τους λόγους σύμφωνα με τους οποίους επιδιώχτηκε η υπέρβαση του φιλελευθερισμού και η απαξίωση της πολιτικής ορθολογικότητας. Η συνύπαρξη αυτών των στοιχείων οδήγησε στον πολιτισμικό πεσσιμισμό της διανόησης του τέλους του 19ου αι. Η ατμόσφαιρα αυτή ξεπεράστηκε μπροστά στην αναζήτηση ενός κεντρικού οργανωτικού μύθου, του έθνους.
Στην Ελλάδα, ο πολιτικός ανορθολογισμός εκφράστηκε μέσα από την επικράτηση ενός ιδιάζοντος εθνικισμού και μιας προσπάθειας εκσυγχρονισμού διαμέσου μιας «καταστροφικής ισορροπίας» μεταξύ στοιχείων νεωτερικότητας και παράδοσης. Ο πραγματικός προβληματισμός φαίνεται ότι βρισκόταν σε επίπεδο ιδεολογίας όπου, απέναντι στον πολιτισμικό ηγεμονισμό της Δύσης, η Ελλάδα στράφηκε στη φαντασιακή υπεραναπλήρωση του έθνους με άξονα το όραμα του αλυτρωτισμού. Τα νεωτερικά χαρακτηριστικά της Δύσης προκάλεσαν φόβους για την ακεραιότητα της συλλογικής ταυτότητας πυροδοτώντας κοινωνικές αντιστάσεις και συγκρούσεις. Η αναδίπλωση στον εθνικό πυρήνα φάνταζε σαν η μόνη λύση. Στη βάση αυτή μπορεί να εξηγηθεί η ανάγκη για ιδεολογική συνέχεια του ελληνισμού και να κατανοηθεί η συμβολή του Σπ. Ζαμπέλιου και του Κ. Παπαρηγόπουλου.
Η προβληματική του εκσυγχρονισμού του ελληνικού κράτους δεν έμεινε ανεπηρέαστη από τις διεθνείς ιδεολογικές εξελίξεις της εποχής, ωστόσο φαίνεται ότι μια σειρά από συνιστώσες της ελληνικής πολιτικής και κοινωνικής πραγματικότητας διέγραψαν μια ξεχωριστή δυναμική. Ίσως, σύμφωνα με πολλούς θεωρητικούς, η απουσία ενός κοινωνικού συμβολαίου ανάμεσα στο λαό και την εξουσία να υπήρξε καθοριστική ή αλλιώς το γεγονός ότι στην Ελλάδα δεν έλαβε ποτέ χώρα μια κοινωνική επανάσταση με αποτέλεσμα οι ευρωπαϊκοί νεωτερικοί θεσμοί να μεταφερθούν στην ελληνική κοινωνία και να θεωρηθούν ξένοι ή επείσακτοι. Αυτό το πλαίσιο φαίνεται ότι λειτούργησε ανασταλτικά ως προς τη δημιουργία μιας «κοινωνίας των πολιτών» και εξορθολογισμού τόσο του πολιτικού όσο και του κοινωνικού συστήματος αφήνοντας το περιθώριο για την κυριαρχία αρχαϊκών τρόπων συμπεριφοράς και νοοτροπίας.
Τα αντιφατικά στοιχεία που συγκροτούσαν την ελληνική εθνική συνείδηση και την ελληνική πραγματικότητα, υπό το πρίσμα του φόβου των νεωτερισμών, την έκαναν να αμφιταλαντεύεται και να κινείται στο δίπολο Ανατολή–Δύση. Οι απαντήσεις για την υπέρβαση της ελληνικής κακοδαιμονίας αναζητήθηκαν μέσα από τον αλυτρωτισμό και την αναδίπλωση στην εθνική συλλογικότητα καθιστώντας το έθνος πυρήνα και εφαλτήριο της σκέψης του ελληνικού ιδεολογικού και πολιτικού συστήματος. Κατά συνέπεια, φαίνεται ότι η νεότερη Ελλάδα δεν έκοψε ποτέ τον ομφάλιο λώρο με το αρχαϊκό παρελθόν και, ίσως, δεν πέρασε ποτέ στην εποχή της νεωτερικότητας με την πλήρη σημασία του όρου.
Ενδεικτική βιβλιογραφία – Αλεξάκης Μ., «Καθένας για τον εαυτό του και όλοι εναντίον όλων: Θέσμιση του δημόσιου χώρου, πολιτική κουλτούρα και κοινωνικές συγκρούσεις στην Ελλάδα» στο Όψεις της Σύγχρονης Ελληνικής και Ευρωπαϊκής Ιστορίας, ΕΑΠ – Πάτρα, 2008.
– Βούλγαρης, Γ., «Κράτος και Κοινωνία Πολιτών στην Ελλάδα» στο Ελληνική Επιθεώρηση Πολιτικής Επιστήμης, τ. 28, Αθήνα, 2006.
– Hughes St., Συνείδηση και κοινωνία. Ο αναπροσανατολισμός της ευρωπαϊκής κοινωνικής σκέψης 1890-1930, ΕΑΠ – Πάτρα, 2002.
– Κιτρομηλίδης Π., «Ιδεολογικά ρεύματα και πολιτικά αιτήματα: προοπτικές από τον ελληνικό 19ο αιώνα» στο Όψεις της ελληνικής κοινωνίας του 19ου αιώνα, εκδ. Εστία, 1998.
– Κόκκινος Γ., Ο πολιτικός ανορθολογισμός στην Ελλάδα. Το έργο και η σκέψη του Νεοκλή Καζάζη (1849-1936), εκδ. Τροχαλία, 1996.
– Σταυρίδη – Πατρικίου Ρ., Οι φόβοι ενός αιώνα, εκδ. Μεταίχμιο, 2008.
– Τσουκαλάς Κ. (2008), «“Τζαμπατζήδες” στη χώρα των θαυμάτων: Περί Ελλήνων στην Ελλάδα» στο Όψεις της Σύγχρονης Ελληνικής και Ευρωπαϊκής Ιστορίας, ΕΑΠ – Πάτρα, 2008.
– Τσουκαλάς Κ., «Κράτος και κοινωνία στην Ελλάδα του 19ου αιώνα» στο Όψεις της ελληνικής κοινωνίας του 19ου αιώνα, εκδ. Εστία, 1998.