«Η φωνητική των Ηπειρωτικών ιδιωμάτων με βάση το λεξικό Τα γλωσσικά ιδιώματα της Ηπείρου του Ευάγγελου Μπόγκα»

Περίληψη

Η παρούσα μελέτη αποτελεί τo αντικείμενο της μεταπτυχιακής μου διατριβής. Σε αυτή την εργασία

επιχειρείται μια προσπάθεια περιγραφής και ανάλυσης της φωνητικής των Ηπειρωτικών ιδιωμάτων με

βάση αυτό το λεξικό.

Πριν απ’ όλα τ’ άλλα κρίνω αναγκαίο να αναφέρω δυο λόγια για το συγκεκριμένο λεξικό. Αποτελείται

από 2 τόμους και περιέχει περισσότερες από 10.000 ιδιωματικές λέξεις. O πρώτος τόμος εκδόθηκε το 1964

και περιέχει λέξεις από τον νομό Ιωαννίνων και τον νομό Άρτας και ο δεύτερος τόμος εκδόθηκε το 1966

και σε αυτό υπάρχουν ιδιωματικές λέξεις από την Β. Ήπειρο, τη Θεσπρωτία, το Πωγώνι, την Χιμάρα (που

ανήκει στην Β. Ήπειρο) και την περιοχή βορειοδυτικά της Κόνιτσας. Το έργο αυτό του Μπόγκα, παρά τις

πιθανές αδυναμίες του, όπως για παράδειγμα την έλλειψη γλωσσικού υλικού από τον νομό της Πρέβεζας ή

την απουσία τεχνολογικού εξοπλισμού εκείνης της περιόδου, αποτελεί μια σημαντικότατη συνεισφορά, που

συνέβαλλε σε μεγάλο βαθμό στη γνωριμία μας με τα Ηπειρωτικά ιδιώματα.

Ο περιορισμένος αριθμός εργασιών με θέμα τα συγκεκριμένα ιδιώματα αλλά και η ανάγκη ύπαρξης

μιας συστηματικής μελέτης η οποία να παρουσιάζει τα διάφορα φωνητικά φαινόμενα που παρατηρούνται

στις λέξεις των Ηπειρωτικών ιδιωμάτων, συνετέλεσαν στο να επιλεγεί η εκπόνηση της συγκεκριμένης

έρευνας. Ένας άλλος λόγος είναι η πρωτοτυπία, με την έννοια ότι δεν έχουν πραγματοποιηθεί ανάλογες

συστηματικές έρευνες στο παρελθόν για την φωνητική των Ηπειρωτικών ιδιωμάτων με βάση αυτό το

λεξικό.

Στην εν λόγω έρευνα πραγματοποιούνται οι εξής διεργασίες: έχοντας στη διάθεσή μας ένα πλήθος

φωνητικών φαινομένων για τα φωνήεντα και τα σύμφωνα, επιχειρείται μια ταξινόμηση των λέξεων που

παρουσιάζονται στα ιδιώματα της Ηπείρου με βάση αυτά τα φωνητικά φαινόμενα. Μελετάμε δηλ. την κάθε

λέξη του συγκεκριμένου λεξικού και με βάση το φαινόμενο το οποίο υφίσταται, κατατάσσεται αναλόγως.

Για παράδειγμα η λέξη πηγάδι της κοινής νεοελληνικής στο Ηπειρωτικό

που σημαίνει ότι έχει υποστεί μια σειρά φωνητικών μεταβολών (πηγάδι à π’γάδ’ à [bγáð] αποβολή

πρωτογενούς [i], αφομοίωση του κλειστού άηχου [p] ως προς το ηχηρό [γ] και η τροπή του σε κλειστό

ηχηρό [b]). Αυτό που μελετήθηκε λοιπόν είναι οι φωνητικές αποκλίσεις των λέξεων των Ηπειρωτικών

ιδιωμάτων με βάση τον τύπο της Κοινής Νεοελληνικής.

Τα φωνητικά φαινόμενα που συναντούμε είναι τα εξής:

Φωνητικά φαινόμενα που υφίστανται τα φωνήεντα: κώφωση, αποβολή, το φαινόμενο της έκκρουσης

που χωρίζεται σε έκθλιψη/αφαίρεση στη συμπροφορά/ έκκρουση στο εσωτερικό των λέξεων, το φαινόμενο

της ανάπτυξης φωνήεντος που χωρίζεται σε πρόθεση/ επένθεση/ ανάπτυξη τελικών φωνηέντων, το

φαινόμενο της τροπής του φωνήεντος που χωρίζεται σε συνίζηση/ στένωση/ στρογγύλωση/ τροπή κοντά

σε υγρά και έρρινα/ τροπή από αφομοίωση

Φωνητικά φαινόμενα που υφίστανται τα σύμφωνα: αποβολή μεσοφωνηεντικών συμφώνων (–v-, –γ-,

–ð-, –n-, –s-, –x-), αποβολή λόγω δυσπρόφερτου συμφωνικού συμπλέγματος, αποβολή από αφομοίωση

και απλοποίηση, ανάπτυξη συμφώνου, το φαινόμενο της τ ρ ο π ή ς

αφομοίωση/ανομοίωση /τσιτακισμός. μετάθεση/ αντιμετάθεση

Φωνητικά φαινόμενο ψυχολογικής υφής: αναλογία, παρετυμολογία, συμφυρμός

Η εργασία ξεκινάει με την εξής υπόθεση: επειδή η Ήπειρος γεωγραφικά βρίσκεται στο βόρειο τμήμα

του ελληνικού χώρου εικάζουμε ότι τα γλωσσικά ιδιώματα αυτής της περιοχής, υπάγονται στα βόρεια

ιδιώματα, συνεπώς εμφανίζουν χαρακτηριστικά βόρειου φωνηεντισμού. Στην εργασία θα επαληθευθεί ή θα

διαψευσθεί αυτή η υπόθεση.

Στη συνέχεια θα αναφερθούμε στο πως πραγματώνεται το κάθε φωνητικό φαινόμενο στις λέξεις των

περιοχών που συναντάμε στο λεξικό. Το υπό μελέτη δίτομο λεξικό, με βάση τον Μπόγκα, χωρίζεται σε

5 γλωσσάρια, ανάλογα με τη γεωγραφική περιοχή στην οποία αναφέρεται, και τα οποία είναι τα εξής: α)

Γιαννιώτικο γλωσσάριο, (όπου περιέχονται λεξιλογικά στοιχεία από τον νομό Ιωαννίνων, και τον νομό

Άρτας), β) γλωσσάριο Β. Ηπείρου (όπου περιέχονται λεξιλογικά στοιχεία από το Αργυρόκαστρο, την

Πρεμετή, το Δέλβινο και το αλύτρωτο Πωγώνι), γ) γλωσσάριο Χιμάρας (όπου περιέχονται λεξιλογικά

στοιχεία από τις περιοχές Χιμάρα, Δρυμάδες, Παλιάσα), δ) γλωσσάριο Θεσπρωτίας (όπου περιέχονται

λεξιλογικά στοιχεία από τις περιοχές Φιλιάτες, Πάργα, Σούλι, Παραμυθιά, Μαργαρίτη), ε) γλωσσάριο

Κόνιτσας (όπου περιέχονται λεξιλογικά στοιχεία από τις περιοχές Κόνιτσα, Βούρμπιανη και Πυρσόγιαννη).

Αυτό που θα παρατηρήσουμε είναι το πώς πραγματώνονται τα φωνητικά φαινόμενα στο κάθε ένα

γλωσσάριο, και ποια είναι αυτά τα φωνητικά φαινόμενα που ξεχωρίζουν και διακρίνουν το ένα γλωσσάριο

από το άλλο.

Τα αποτελέσματα αυτής της μελέτης έδειξαν ότι τα γλωσσικά ιδιώματα της Ηπείρου παρουσιάζουν

αρκετές αποκλίσεις σε σχέση με το φωνητικό σύστημα της Κοινής Νεοελληνικής.

Η αρχική υπόθεση που διατυπώσαμε ότι όλα τα Ηπειρωτικά ιδιώματα, λόγω της γεωγραφικής τους

θέσης, ανήκουν στα ιδιώματα με βόρειο φωνηεντισμό, δεν επαληθεύτηκε. Η φωνητική των Ηπειρωτικών

ιδιωμάτων δεν παρουσιάζεται ενιαία σε όλες τις περιοχές του Ηπειρωτικού χώρου που έχουμε στη διάθεσή

μας. Οι περιοχές που περιλαμβάνονται στο Γιαννιώτικο γλωσσάριο εμφανίζουν όλα τα χαρακτηριστικά του

βόρειου φωνηεντισμού, σε αντίθεση με τον γλωσσικό τύπο των υπόλοιπων τεσσάρων γλωσσαρίων που

καταγράφονται στο λεξικό του Μπόγκα. Συγκεκριμένα:

Στις περιοχές του Γιαννιώτικου γλωσσαρίου:

1. Τα άτονα φωνήεντα [e] και [o] υφίστανται το φαινόμενο της κώφωσης σε [i] και [u] αντίστοιχα, σε όποιο

σημείο της λέξης και αν βρίσκονται. Η κώφωση του [ο] σε [u] πραγματώνεται με πολύ μεγαλύτερη

συχνότητα στις λέξεις του Ηπειρωτικού ιδιώματος σχετικά με την κώφωση του [e] σε [i].

2. Τα άτονα, πρωτογενή [i] και [u] αποβάλλονται. Η αποβολή δεν είναι καθολική, είναι όμως εξαιρετικά

συχνή. Σε λίγες περιπτώσεις παρατηρείται αποβολή των δευτερογενών [i] και [u] κάτι που υποδεικνύει

ένα αμιγώς βόρειο ιδίωμα.

Οι παραπάνω παρατηρήσεις μας οδηγούν στο να διατυπώσουμε την άποψη ότι το ιδίωμα των

περιοχών του Γιαννιώτικου γλωσσαρίου (νόμος Ιωαννίνων και Άρτας), χαρακτηρίζεται ως βόρειο.

Στις Περιοχές των γλωσσαρίων Β. Ηπείρου, Χιμάρας, Θεσπρωτίας και Κόνιτσας:

3. Χαρακτηριστική είναι η απουσία της κώφωσης των άτονων [e] και [ο], εκτός από ελάχιστα

παραδείγματα στις περιοχές των γλωσσαρίων της Θεσπρωτίας και της Κόνιτσας.

4. Χαρακτηριστική είναι η απουσία και της αποβολής των άτονων [i] και [u], που αποτελεί βασικό

φωνητικό φαινόμενο των βορείων ιδιωμάτων. Όμως υπάρχουν μερικά παραδείγματα λέξεων που

αποβάλλουν το [i] και το [u] στις περιοχές του γλωσσαρίου της Κόνιτσας. Eπίσης οι περιοχές του

γλωσσαρίου της Χιμάρας εμφανίζουν το φαινόμενο του τσιτακισμού και τον ασυνίζητο τύπο λέξεων.

Σύμφωνα με τα παραπάνω, θα μπορούσαμε να πούμε ότι η εμφάνιση του φαινομένου της αποβολής

στις περιοχές του γλωσσαρίου της Κόνιτσας χαρακτηρίζει αυτό το ιδίωμα ως ημιβόρειο, ενώ οι περιοχές

των γλωσσάριων Β. Ηπείρου, Χιμάρας, και Θεσπρωτίας ανήκουν φωνητικά στα νότια ιδιώματα, αφού

παρουσιάζουν πλήρη απουσία των φαινομένων της κώφωσης και της αποβολής.

Τα υπόλοιπα φωνητικά φαινόμενα φωνηεντισμού και συμφωνισμού με τα οποία ασχοληθήκαμε

παραπάνω εμφανίζονται, είτε λίγο είτε πολύ, σε όλες τις περιοχές των γλωσσάριων που εξετάζουμε. Η

συχνότητα εμφάνισης του κάθε φαινομένου στο κάθε συγκεκριμένο γλωσσάριο, οφείλεται μερικές φορές και

στον αριθμό των λέξεων που εμφανίζει το κάθε γλωσσάριο. Για παράδειγμα είναι λογικό να παρατηρούνται

πολύ περισσότεροι τύποι με συνίζηση στο Γιαννιώτικο γλωσσάριο, εφόσον αυτό είναι το μεγαλύτερο σε

έκταση από όλα τα υπόλοιπα. Έτσι τα υπόλοιπα φωνητικά φαινόμενα μας βοηθούν στο να αποκτήσουμε

μια ολοκληρωμένη εικόνα για το κάθε Ηπειρωτικό ιδίωμα.

Στην εργασία αυτή επιχειρήθηκε μια μελέτη της φωνητικής των Ηπειρωτικών ιδιωμάτων, με βάση

το δίτομο λεξικό του Ευάγγελου Μπόγκα «Τα γλωσσικά ιδιώματα της Ηπείρου». Τα αποτελέσματα

της μελέτης αυτής έδειξαν ότι τα Ηπειρωτικά ιδιώματα διαθέτουν ποικιλία φωνητικών φαινομένων

και, ανάλογα με την περιοχή στην οποία ομιλούνται, εμφανίζουν φαινόμενα βόρειου, ημιβόρειου και

νότιου φωνηεντισμού. Ελπίζουμε ότι η προσπάθεια αυτή θα παροτρύνει και άλλους γλωσσολόγους και

διαλεκτολόγους να τα μελετήσουν στο πλαίσιο της μελλοντικής εξέλιξης της επιστήμης της διαλεκτολογίας.

Αυτό που θα πρέπει να γίνει είναι μια εκ νέου καταγραφή των Ηπειρωτικών ιδιωμάτων από ομάδες

ανθρώπων, με όλα τα τεχνολογικά μέσα που απαιτούνται για την ορθή ταξινόμηση του υλικού. Με μια

τέτοια καταγραφή θα γινόταν φανερή η σημερινή κατάσταση των Ηπειρωτικών ιδιωμάτων. Σε μια εποχή

όπου οι διάλεκτοι και τα ιδιώματα τείνουν να εκλείψουν υπό την επίδραση της Κοινής Νεοελληνικής, η

καταγραφή της φωνητικής και η γενικότερη επιστημονική μελέτη των Ηπειρωτικών ιδιωμάτων και του

Ηπειρωτικού χώρου είναι βέβαιο ότι αποτελεί μια άκρως ενδιαφέρουσα μελέτη. Από κάθε άποψη λοιπόν

αξίζει να μελετηθούν όσο είναι ακόμα σε χρήση.

D. Crystal 2006. Λεξικό Γλωσσολογίας και Φωνητικής, μετάφρ. Γ. Ξυδόπουλου, Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη.

A. M. Καραναστάσης 1964-5, «Η φωνητική των ιδιωμάτων της νήσου Κω», Λεξικογραφικό Δελτίο 10, 3-96.

N. Γ. Κοντοσόπουλος 1981. Διάλεκτοι και ιδιώματα της νέας ελληνικής, Αθήνα.

Γ. Μπαμπινιώτης 2002. Συνοπτική ιστορία της ελληνικής γλώσσας, Αθήνα .

Θ. Μωυσιάδης 2005. Ετυμολογία- Εισαγωγή στη Μεσαιωνική και Νεοελληνική Ετυμολογία, Αθήνα: Ελληνικά

Γράμματα.

Β. Νewton 1972. The generative interpretation of dialect. A study of Modern Greek phonology. Cambridge.

Α. Παπαδόπουλος 1926. Γραμματική των βορείων ιδιωμάτων της νέας ελληνικής γλώσσης, Αθήνα.

Γ. Χατζιδάκις 1905-1907. Μεσαιωνικά και Νέα Ελληνικά, τόμ. 1-2, Αθήνα (Φωτοτυπική ανατύπωση 1992 Αθήνα:

εκδόσεις Βασιλείου)

This entry was posted in Φιλολογία. Bookmark the permalink.

Αφήστε μια απάντηση

Η ηλ. διεύθυνση σας δεν δημοσιεύεται. Τα υποχρεωτικά πεδία σημειώνονται με *