Ο Διόνυσος και οι τρόποι λατρείας του
Στο τέλος της αρχαϊκής εποχής η λατρεία του θεού Διονύσου πήρε μεγάλες διαστάσεις. Στο γεγονός αυτό συνέβαλαν καθοριστικά δύο παράγοντες. Από τη μία πλευρά ,οι τύραννοι της αρχαϊκής εποχής διευρύνουν τη λατρεία του θεού στην προσπάθεια να αποδυναμώσουν τις παλαιότερες λατρείες των ηρώων ,που βρίσκονταν υπό τον έλεγχο των αριστοκρατών. Από την άλλη ,ο τρόπος που γιορταζόταν ο θεός Διόνυσος βρήκε πρόσφορο έδαφος στην αγροτική παράδοση ,καθώς μετά τη σκληρή δουλειά του καλοκαιριού και του φθινοπώρου, ακολουθούσε το γλέντι ,η διασκέδαση .Γι αυτό άλλωστε και οι τέσσερις γιορτές που γίνονταν προς τιμήν του ,πραγματοποιούνταν τους χειμερινούς και εαρινούς μήνες.
Αρχικά η λατρεία του θεού είχε οργιαστικό χαρακτήρα. Δημιουργούσε στο θνητό ένα αίσθημα απεριόριστης ελευθερίας[1]. Αυτός ήταν και ο λόγος που ιδιαίτερα οι γυναίκες της εποχής ,που ζούσαν αποκλεισμένες από την πολιτική και κοινωνική ζωή, ένιωσαν έλξη προς αυτή τη θρησκεία. Μεταμφιεσμένοι με δέρματα ζώων και έχοντας μια επάλειψη από το κατακάθι του κρασιού στο πρόσωπό τους ,έπιναν άφθονο κρασί ,μεθούσαν και χόρευαν στη φύση. Το κρασί εδώ έχει θρησκευτική αξία ,καθώς αυτός που πίνει γίνεται ένθεος ,δηλαδή έχει πιεί τη θεότητα. Η μέθη κατά τον William James, διαστέλλει ,ενώνει και καταφάσκει: οδηγεί τον πιστό από την ψυχρή περιφέρεια των πραγμάτων στο ακτινοβόλο τους επίκεντρο, τον κάνει για μια στιγμή ένα με την αλήθεια. Επομένως ,το ψυχολογικό αποτέλεσμα ήταν να απελευθερωθεί ο άνθρωπος από τα δεσμά που του επιβάλλει η λογική και κοινωνική συνήθεια ,πράγμα που το έχει ιδιαίτερη ανάγκη ο άνθρωπος της εποχής εκείνης.
Ο Διόνυσος δεν ανήκε στο καθιερωμένο δωδεκάθεο του Ολύμπου. Στον Όμηρο το συναντάμε πολύ σπάνια ,προφανώς επειδή ήταν ξένος προς το πνεύμα της αριστοκρατικής κοινωνίας. Τόπος καταγωγής του Διονύσου θεωρείται άλλοτε η Θράκη και άλλοτε η Φρυγία .Σύμφωνα με την ελληνική μυθολογία ,ήταν γιος του Δία και της θνητής Σεμέλης ,κόρης του Κάδμου ,ιδρυτή της Θράκης. Ακολουθώντας τη δόλια συμβουλή της Ήρας ,η Σεμέλη ζήτησε ,όταν ήταν έγκυος ,από το Δία να παρουσιαστεί μπροστά της με όλη του τη μεγαλοπρέπεια .Ο Δίας εμφανίστηκε ανάμεσα σε κεραυνούς και την έκαψε. Ο Δίας ,αφού τον απέσπασε από τη νεκρή πλέον Σεμέλη ,τον τοποθέτησε στο μηρό του, όπου και συμπλήρωσε τον απαιτούμενο χρόνο κύησης[2].
Η μέθη δεν αποτελούσε το μόνο τρόπο για να γίνει κανείς ένθεος. Όπως μας παραθέτει ο Ευριπίδης στο έργο του Βάκχες ,η ορειβασία ,δηλαδή ο χορός στο βουνό ,ήταν μέρος της τελετής. Συντροφιές γυναικών ανέβαιναν στους Δελφούς ,χρόνο παρά χρόνο και χόρευαν σε έξαλλη κατάσταση. Όμως, η πράξη που αποκορύφωνε το χειμωνιάτικο διονυσιακό χορό ήταν η ωμοφαγία κάποιου ζώου. Μάλλον συμβόλιζε την ημέρα όπου το νήπιο Διόνυσος ,έπειτα από διαταγή της Ήρας ,κομματιάστηκε και καταβροχθίστηκε από τους Τιτάνες. Μπορούμε λοιπόν να θεωρήσουμε την ωμοφαγία σα μια τελετή κατά την οποία ο θεός είναι κατά κάποια έννοια παρών μέσα στο ζώο που παίρνει για φορέα του και με αυτή τη σκέψη τρώγεται από τους πιστούς του στην προσπάθειά τους να ενωθούν με εκείνον.
Για να μπορέσει όμως η διονυσιακή λατρεία να κερδίσει μόνιμη θέση στο κρατικό εορτολόγιο της Αθήνας, έπρεπε προηγουμένως να εξημερωθεί ο χαρακτήρας της. Έτσι και έγινε. Από τον 6ο αιώνα και έπειτα ,οι επίσημες θυσίες που τελούνταν προς τιμήν του θεού παρουσία όλων των πολιτών στο λαμπρό φως της ημέρας δεν είχαν καμία σχέση με τα όλο βία και μέθη νυχτερινά όργια που γίνονταν άλλοτε στην άγρια φύση.
[1] Horst-Dieter Blume, Εισαγωγή στο Αρχαίο θέατρο, μτφ. Μαρία Ιατρού, εκδ. Μ.Ι.Ε.Τ. ,Αθήνα 2002, σελ. 29
[2] Grimal Pierre, Λεξικό της ελληνικής και ρωμαϊκής μυθολογίας, σελ.181
ΑΠΟ ΤΟΝ ΕΠΙΧΑΡΜΟ ΣΤΟ ΜΕΝΑΝΔΡΟ: ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΚΩΜΩΔΙΑΣ
Η κωμωδία προέρχεται κι αυτή από τις διονυσιακές λατρείες, όπως και η τραγωδία, και η σύνθεση του όρου ( κώμος+ωδή) δηλώνει το άσμα μιας ομάδας (κώμος) ανδρών σε έκσταση.
Θα ξεκινήσουμε με τη ‘σικελιανή’ κωμωδία.Αναπτύχθηκε στη Σικελία στο πρώτο μισό του 5ου αι. π.Χ. Μοναδικός εκπρόσωπός της είναι ο Επίχαρμος. Αυτός ήταν προγενέστερος των Αθηναίων ποιητών. Έχουμε μόνο αποσπασματική γνώση του έργου του. Έχουν διασωθεί 40 τίτλοι και πολλά σύντομα αποσπάσματα. Η καθημερινή ζωή και ο μύθος, με ήρωες όπως ο Ήφαιστος, ο Ηρακλής και ο Οδυσσέας απασχολούν τον Επίχαρμο στις κωμωδίες.
Πίσω στην Αττική τώρα. Το 486 π.χ. για πρώτη φορά παρουσιάστηκαν στα Μεγάλα Διονύσια κωμωδίες. Από τότε, κάθε χρόνο οι κωμικοί ποιητές παρουσίαζαν τα έργα τους στους δραματικούς αγώνες. Η έρευνα έχει χωρίσει την κωμωδία σε τρεις συμβατικές χρονολογικές περιόδους:
α ) Αρχαία κωμωδια : 486π.Χ.- περ. 400 π.Χ.
β )Μεση κωμωδια: περ.400π.Χ.- περ.320 π.Χ.
γ )Νεα κωμωδια : περ.320π.Χ.- περ. 120 π.Χ.
ΑΡΧΑΙΑ ΚΩΜΩΔΙΑ
Η εξέλιξη των χορών του κώμου στην κωμωδία, όπως τη γνωρίζουμε, παραμένει αναπάντητο ερώτημα.
Η αρχαία κωμωδία είναι πολιτική. Στα έργα της παρουσιαζόταν η πολιτική επικαιρότητα. Η σάτιρα που γινόταν ήταν βίαιη και εκφραζόταν σε μεγάλο βαθμό με βωμολοχίες. Στην αρχαία κωμωδία το φανταστικό στοιχείο κυριαρχεί. Αυτό εκφράζεται με το Χορό που παριστάνει συχνά ζώα: βατράχους, όρνιθες, σφήκες.
Γνωρίζουμε περίπου 45 ονόματα κωμικών ποιητών αυτής της περιόδου.Σημαντικότεροι είναι οι Αριστοφάνης, Κρατίνος, Εύπολις, Κράτης, Πλάτων, Έρμιππος, Φερεκράτης, Τηλεκλείδης. Πλήρη κείμενα έχουν σωθεί μόνο του Αριστοφάνη, 11 στο σύνολό τους.
ΜΕΣΗ ΚΩΜΩΔΙΑ
Αυτήν τη γνωρίζουμε μόνο από τα σωζόμενα αποσπάσματα. Επίσης, πληροφορίες παίρνουμε από αγγειογραφίες που αναπαριστούν εικόνες από τα έργα της. Ο μύθος και η καθημερινότητα δίνουν τη θεματολογία της Μέσης Κωμωδίας. Το πολιτικό στοιχείο χάνει τη σημασία του. Το φανταστικό υποχωρεί και αναδεικνύεται η απλή καθημερινότητα. Οι φανερές αισχρολογίες και οι άσεμνες χειρονομίες εγκαταλείπονται και πλέον η σεξουαλική δραστηριότητα υπονοείται. Ένα άλλο στοιχείο είναι η εισαγωγή των «τύπων»(μάγειρας,αλαζών κ.α.). Ένα πρόσωπο παρουσιάζεται μόνο με τα τυπικά χαρακτηριστικά του. Η σκηνογραφία των έργων αναπαριστά κυρίως το εσωτερικό ενός σπιτιού. Τέλος, ο χορός έχει , πλέον, περιορισμένη συμμετοχή. Έχουν σωθεί 50 ονόματα ποιητών της Μέσης Κωμωδίας. Σημαντικότεροι είναι τρεις : Αντιφάνης , Αναξανδρίδης , Άλεξις.
ΝΕΑ ΚΩΜΩΔΙΑ
Η καθημερινή ζωή αποτελεί το κύριο θέμα. Βασικός κοινωνικός πυρήνας είναι η οικογένεια. Η δράση βασίζεται σε συγγενικές σχέσεις και ενδοοικογενειακά θέματα. Άλλα θέματα είναι ο έρωτας και το χρήμα. 90 ονόματα ποιητών ειναι γνωστά. Κυριότερος εκπρόσωπος είναι ο Μένανδρος, του οποίου έχει σωθεί ένα πλήρες κείμενο ( «Ο Δύσκολος») και ένα μεγάλο κομμάτι από άλλα έργα του. Επίσης, ο Φιλιππίδης και ο Απολλόδωρος είχαν σημαντικό έργο.
Η Αρχαία Ελληνική Κωμωδία επηρεάζοντας τους Ρωμαίους ποιητές πέρασε και επιβίωσε στην Αναγέννηση και στην Κομέντια ντελ’ άρτε.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
‘Ιστορία της αρχαιας ελληνικης λογοτεχνιας’, Easterling P.E-Knox B.M.W., Μετ. Ν.Κονόμης, Χρ. Γρίμπας , Μ. Κονόμη, εκδ. Παπαδήμα, Θ’ έκδοση 2008
‘Παγκόσμια ιστορία θεάτρου’, Αλλαρντάυς Νικόλ, Μετ.Μαρία Οικονόμου, εκδ. Σμυρνιώτη 1972.
Σάββα Γώγου , πανεπιστημιακές παραδόσεις στην Ιστορία του αρχαίου ελληνικού θεάτρου για το εαρινό εξάμηνο 2000-2001, τμήμα Θεατρικών Σπουδών, Φιλοσοφική Σχολή, Ε.Κ.Π.Α.