Έχει κατ’ επανάληψη επιβεβαιωθεί από την έρευνα1 ότι το παιδί μαθαίνει να συμμορφώνεται ταχύτερα, όταν στη χειραγώγησή του οι γονείς και οι εκπαιδευτικοί χρησιμοποιούν δύο είδη παρεμβάσεων: ενίσχυση-αμοιβή-επιδοκιμασία για τις επιθυμητές πράξεις του και τιμωρία-ποινή-αποδοκιμασία για τις ανεπιθύμητες πράξεις του. Η θετική ενίσχυση, η αμοιβή, δείχνει στο παιδί τι μπορεί και πρέπει να κάνει και η τιμωρία τι δεν μπορεί και δεν πρέπει να κάνει. Έτσι, αν δέχεται και τα δύο είδη παρεμβάσεων, είναι πληρέστερα ενημερωμένο από ότι αν δέχεται μόνο το ένα είδος. Επισκόπηση των ερευνητικών δεδομένων για την αποτελεσματικότητα της τιμωρίας στα παιδιά2 (δηλαδή των αρνητικών παρεμβάσεων, όπως η επίπληξη, η αποδοκιμασία, οι επιτιμητικές λέξεις «λάθος», καθώς και η αφαίρεση θετικών ενισχύσεων, αλλά όχι η σωματική τιμωρία) δείχνει ότι, γενικώς, η τιμωρία κατά κανόνα βελτιώνει τη μάθηση και την απόδοση του παιδιού στις διάφορες σχολικές του υποχρεώσεις3.
Στη δεκαετία του 1930 και μέχρι τη δεκαετία του 1970, υπήρχε ευρύτατα διαδεδομένη η αντίληψη, μέσα στους κόλπους της ψυχολογίας και της παιδαγωγικής, ότι η τιμωρία είναι αναποτελεσματική4. Συγκεκριμένα, η επικρατούσα άποψη ήταν η εξής: Η τιμωρία ή ποινή αποδίδει το αρνητικό για τον οργανισμό αποτέλεσμα της αντίδρασης του, το οποίο μπορεί να βιώνεται ως άμεση ή θετική, είτε ως έμμεση ή αρνητική τιμωρία. Η άμεση ή θετική τιμωρία αφορά στην παροχή ενός δυσάρεστου ερεθίσματος ως συνέπειας μη αναμενόμενης συμπεριφοράς. Η έμμεση ή αρνητική τιμωρία αφορά στη μη παροχή αναμενόμενης αμοιβής ή ακόμα και στη στέρηση ευχάριστων καταστάσεων. Με όποια μορφή, ωστόσο, κι αν επιβληθεί η τιμωρία στο μαθητή, δε θεωρείται ενδεδειγμένο μαθησιακό μέσο. Και τούτο επειδή καταστέλλει και δεν εξαλείφει μια ανεπιθύμητη αντίδρασή του. Η αποτελεσματικότητα της τιμωρίας είναι παροδική και βασίζεται στο φόβο επιβολής και στην αίσθηση δυσαρέσκειας και όχι στη συνειδητή απόρριψη συγκεκριμένης, μη αποδεκτής κοινωνικά συμπεριφοράς.
Σήμερα, η άποψη που φαίνεται να επικρατεί είναι ότι, κάτω από ορισμένες συνθήκες, η τιμωρία μπορεί να αποβεί εξαιρετικά αποτελεσματική. Ο Spradlin (2002), υποστηρίζει ότι οι γνώσεις μας για τους παράγοντες που συντελούν στη βελτίωση της χρήσης των τιμωρητικών μεθόδων είναι επαρκείς και παραθέτει τις ακόλουθες συστάσεις:
Ø Η τιμωρία είναι πιο αποτελεσματική, όταν παρέχεται με πρόγραμμα συνεχούς και όχι μερικής παροχής ανεπιθύμητων επακόλουθων.
Ø Η τιμωρία είναι πιο αποτελεσματική στον περιορισμό της ανεπιθύμητης συμπεριφοράς, όταν παρέχεται αμέσως μετά την εκδήλωση της συμπεριφοράς-στόχου και όχι με καθυστέρηση.
Ø Είναι σημαντικό, εφόσον ξεκινά η χρήση των τιμωρητικών επακόλουθων σε συνάφεια με κάποια συμπεριφορά-στόχο, να μην παρέχονται, παράλληλα, και ενισχυτικά επακόλουθα για την ίδια συμπεριφορά.
Ø Η τιμωρία οδηγεί σε μεγαλύτερη μείωση της συμπεριφοράς-στόχου, όταν συνοδεύεται από τη χρήση της ενίσχυσης για εναλλακτικές και επιθυμητές αντιδράσεις. Και μάλιστα, η ενίσχυση θα πρέπει να παρέχεται εξίσου συχνά ή και συχνότερα από την τιμωρία.
Όσο χρήσιμα και αν είναι τα τιμωρητικά επακόλουθα για την καταστολή προβληματικών ή δυσπροσαρμοστικών αντιδράσεων, δεν θα πρέπει οι γονείς και οι εκπαιδευτικοί να παραγνωρίζουν το γεγονός ότι η τιμωρία μπορεί μεν να οδηγεί στην καταστολή προβληματικών αντιδράσεων, αλλά όπως επεσήμανε ο Thorndike, η τιμωρία δεν διδάσκει το άτομο τι να κάνει, αλλά μόνο τι δεν πρέπει να κάνει6.
Β Ι Β Λ Ι Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α
1. McCandless, B., Children: Behaviour and Development (Holt, Rinehart & Winston, 1967).
2. Marshall, H. H., “The effects of punishment on children: a review of the literature and a suggested hypothesis”, Journal of Genetic psychology, 106, 23–33, 1965.
3. Herbert, M. “Ζητήματα που ανησυχούν τους γονείς: Οι τιμωρίες”, Ψυχολογικά Προβλήματα παιδικής ηλικίας β’, Κεφ. 22, 279-287, 1998, Ελληνικά Γράμματα.
4. Solomon, R. L., “Punishment”, American Psychologist, 19, 239-253, 1964.
5. Spradlin, J. E. (2002). Punishment: A primary process? Journal of Applied Behavior Analysis, 12, 285-303.
6. Kazdin, A. E.(1984). Behavior modification in Applied settings. Illinois: The Dorsey press Homewood.