ΤΑ ΜΜΕ ΩΣ ΥΠΟΣΤΗΡΙΚΤΕΣ ΤΗΣ ΣΥΝΑΙΝΕΣΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ “ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ”, ΚΥΡΙΑΡΧΗΣ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑΣ.
Σύμφωνα με τον ορισμό του Althusser, αυτό που όλοι μας γνωρίζουμε και αντιλαμβανόμαστε ως ιδεολογία, είναι μία αναπαράσταση της φανταστικής σχέσης των ατόμων με τις πραγματικές συνθήκες ύπαρξης τους. Η ιδεολογία, λοιπόν, δεν έχει να κάνει με την αντικειμενική ή αυθόρμητη αντίληψη κάποιας πραγματικότητας, αλλά βασίζεται στην αναπαράστασή της μέσω μίας σειράς σημάτων (ή σημείων) που βασίζονται, όπως επισημαίνει ο Stuart Hall, σε κώδικες συχνά “υπονοούμενους”, οι οποίοι “καλύπτουν το πρόσωπο της κοινωνικής ζωής και την κάνουν κατατάξιμη, κατανοητή και γεμάτη νόημα”. Τα σήματα αυτά συγκροτούν έναν “χάρτη εννοιών” μέσα στον οποίο τείνουμε να
βιώνουμε με σαφήνεια και ασφάλεια αυτό που ορίζεται (ή επιβάλλεται) ως
κοινωνική πραγματικότητα. Πρόκειται λοιπόν για ένα θεωρητικό κατασκεύασμα.
Το βασικό ερώτημα που τίθεται, ιδιαίτερα σε περίπλοκες κοινωνίες όπως αυτές που έχουν διαμορφωθεί στις σύγχρονες και εξελιγμένες χώρες της Δύσης, είναι το εξής: Ποιες συγκεκριμένες ιδεολογίες, και ποιων ομάδων(των οποίων και αντιπροσωπεύουν τα συμφέροντα) είναι κυρίαρχες; Είναι εύλογο ότι η απάντηση βρίσκεται στους συσχετισμούς δυνάμεων των κοινωνικών ομάδων και την κατανομή της εξουσίας μεταξύ τους.Δεδομένου του ότι, στην εποχή μας, τα κύρια μέσα διάδοσης των ιδεών αποτελούν τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι κάποιες, ισχυρές ομάδες έχουν τον καθοριστικό ρόλο για την οργάνωση και την περιχαράκωση των προβαλλόμενων εννοιών (και συνεπώς της ιδεολογίας), ενώ κάποιες άλλες έχουν μικρότερη δύναμη ώστε να παράγουν και να επιβάλλουν στον κόσμο τους ορισμούς τους.
Στο σημείο αυτό, δεν μπορούμε να μην ανατρέξουμε στη μαρξιστική θεωρία, κατά την οποία, όπως η κυρίαρχη τάξη επιβάλλει την οικονομική της κυριαρχία (βάση), με τον ίδιο τρόπο επιβάλλει και την ιδεολογική (εποικοδόμημα).Αλλά και στις νεομαρξιστικές προσεγγίσεις , η επιβολή της αστικής τάξης δεν επιτυγχάνεται μόνο μέσω της οικονομικής της κυριαρχίας: απαιτείται και η νομιμοποίηση, μία ιδεολογική ηγεμονία, η οποία να επιβάλλει τις αρχές, ιδέες και συμφέροντα της ως το “γενικό καλό” της κοινωνίας, μέσω ιδεολογικών μηχανισμών (Gramci).
Ένας άλλος τρόπος θεώρησης της επίδρασης των μμε στην ιδεολογία και τη συμπεριφορά των ατόμων έρχεται από την Αμερική όπου οι σχετικές μελέτες είναι επηρεασμένες από θεωρίες συμπεριφορικές και πλουραλιστικές, και έχουν, ως επί το πλείστον, εμπειρικό χαρακτήρα. Σύμφωνα με την πλουραλιστική πολιτική θεωρία, η -σύνθετη πλέον-κοινωνία αποτελείται από πολλές ομάδες, οι οποίες διεκδικούν μερίδιο και επιρροή στην εξουσία. Πολλές φορές τα συμφέροντα των ομάδων αυτών αλληλοσυγκρούονται. Η εξουσία λαμβάνει υπ’όψιν της και ενσωματώνει όλες αυτές τις ομάδες, χρησιμοποιώντας, ως συνεκτικό ιστό, τους βασικούς κανόνες, το “κεντρικό σύστημα αξιών” της κοινωνίας.
Στις επηρεασμένες από τον πλουραλισμό μελέτες για την επίδραση των μμε, η συνέναιση για τις αξίες αυτές είχε ληφθεί ως προϋπόθεση: Θεωρήθηκε από μελετητές όπως ο Έντουαρντ Σιλς ότι το σύστημα αξιών της πλουραλιστικής κοινωνίας ήταν αποδεκτό σε βαθμό που να θεωρείται ιερό. Έτσι, ακόμη κι αν υπήρχαν ομάδες ανένταχτες στη “λέσχη της συναίνεσης”, η πορεία για την ενσωμάτωση τους είχε δρομολογηθεί.Το κέντρο θα απορροφούσε σταδιακά τις περισσότερες “σκληρές κουλτούρες” της περιφέρειας (αντικουλτούρες και υποκουλτούρες). Επομένως, οι αμερικανικές μάζες κινούνταν, σύμφωνα με τις παραπάνω θεωρίες και συμπεράσματα,προς το κέντρο, ενώ οι υπόλοιπες κοινωνίες ακολουθούσαν, με σίγουρα βήματα, στην πορεία του “εκσυγχρονισμού”. Εν τέλει,οι παραπάνω θεωρίες και έρευνες καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι τα μμε αντανακλούν και εκφρλαζουν μία συναίνεση που έχει ήδη επιτευχθεί:Επιπλέον, εφ’ όσον η συναίνεση αποτελούσε κάτι θετικό και απαραίτητο για την ύπαρξη και την αναπαραγωγή της κοινωνίας, οι ενισχυτικές επιδράσεις των μέσων δεν θα μπορούσαν να είναι παρά θετικές και αποδεκτές.
Πως επαληθεύονται ή έστω διεκδικούν ένα μερίδιο αλήθειας οι θεωρίες αυτές για την ιδεολογική επίδραση των μέσων στην εποχή μας κατά την οποία τόσο η οικονομική όσο και θεσμική κρίση έχει οδηγήσει σε κρίση νομιμοποίησης; Ποια θα έιναι η επίδραση αυτής της κρίσης στα εννοιολογικά κατασκευάσματα που ονομάζουμε ιδεολογίες; Ο Ντάνιελ Μπελ στο “Τέλος της ιδεολογίας” (1960) μας διαβεβαίωνε ότι το κλασσικό πρόβλημα της ιδεολογίας είχε επιτέλους ξεπεραστεί: Θα εξακολουθούσε βέβαια να υπάρχει ένα φάσμα πλουραλιστικών αντιθέσεων, συμφερόντων και αξιών, αλλά όλες θα μπορούσαν να επιλυθούν στο πλαίσιο της πλουραλιστικής συναίνεσης, των “κανόνων του παιχνιδιού”.
Όντως, κατα την περίοδο που ακολούθησε τη βιομηχανική επανάσταση, τα θεμελιώδη πολιτικά ζητήματα έμοιαζαν να έχουν-ή είχαν, ως ένα βαθμό-επιλυθεί: Οι εργάτες είχαν κατακτήσει τα εργασιακά και πολιτικά δικαιώματα, οι συντηρητικοί είχαν αποδεχτεί το κράτος πρόνοιας και η αριστερά είχε ως ένα βαθμό αναγνωρίσει ότι μία διεύρυνση του κρατικού παρεμβατισμού θα ήταν μάλλον επικίνδυνη για τις ατομικές ελευθερίες παρά θα διευθετούσε τις οικονομικές ανισότητες..
Ωστόσο, η αλλαγή εκείνου του πολιτικού σκηνικού στο οποίο οι αντιτιθέμενες απόψεις συνβιβάζονταν σε ένα κέντρο-χρυσή τομή, είναι πλέον ολοφάνερη: Τα εργασιακά και κοινωνικά δικαιώματα (κοινωνικό κράτος) συρρικνώνονται, ο νεοφιλελευθερισμός δεν αποδέχεται το κράτος πρόνοιας και η αριστερά διαβλέπει την ανάγκη ριζικών μεταρρυθμίσεων. Για όλους αυτούς τους λόγους, ίσως πρέπει να περιμένουμε αλλαγές και στην “ιδεολογία”, αλλαγές τις οποίες θα αντανακλούν τα μμε και που ίσως να επηρεάσουν ακόμη και τον κυρίαρχο ή επιβεβλημένο από την “κουλτούρα του κέντρου” τρόπο ζωής. Ίσως πάλι τα πρότυπα με τα οποία έχουμε γαλουχηθεί ή η κυρίαρχη και δρώσα ως συνεκτικός ιστός της κοινωνίας ιδεολογία να είναι τόσο ισχυρά ώστε εκτός από την πολιτιστική διαφορά αναλογιών κέντρου-περιφέρειας, τίποτε άλλο δεν πρόκειται να αλλάξει. Και αυτό μάλλον είναι το πιθανότερο. Ωστόσο, ακόμη και τότε, πρόκειται για αλλαγή διόλου ασήμαντη,
Επομένως, εάν η παρούσα πολιτικοκοινωνική κατάσταση αποκρυσταλλωθεί από κενά της νομιμοποίησης σε βαθιά κρίση νομιμοποίησης, σημαντικές αλλαγές θα λάβουν χώρα σε όλους τους τομείς.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Κομνηνού μαρία-Λυριντζής Χρήστος (1989): Κοινωνία, Εξουσία και Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας, Παπαζήσης, Αθήνα
Μαν Λούαν Μάρσαλ: Media, Οι προεκτάσεις του ανθρώπου, Κάλβος , Αθήνα.
Gramci A. (1971): Selections from the prison notebooks, Lawrence and Whisart, London.
Δοξιάδης Κυριάκος (1992): Υποκειμενικότητα και Εξουσία (Για τη θεωρία της ιδεολογίας), Πλέθρον,Αθήνα.
Laclau Ernesto (1983):Πολιτική και Ιδεολογία στην Μαρξιστική Θεωρία:Καπιταλισμός-Φασισμός-Λαϊκισμός (μεφρ:Γρηγόρης Ανανιάδης, Σύγχρονα Θέματα, Θεσσαλονίκη.
Λίποβατς Θάνος(1991):Ζητήματα πολιτικής ψυχολογίας, Αθήνα, Εξάντας
Μπαλτάς Αριστείδης(1990): Για την επιστήμη της ιστορίας μιας επιστήμης: Εισαγωγή στην επιστημολογία του Άλτουσερ, Αθήνα, Ο Πολίτης.
Πουλαντζάς Νίκος(1975):Φασισμός και Δικτατορία: Η Κομμουνιστική Διεθνής αντιμέτωπη στο φασισμό (μτφρ:Χριστίνα Αγριαντώνη), Αθήνα, Ολκός.
Κείμενα των Cooley, Park, Lasswell, Katz, Mead, Lippmann, Boorstin, Habermas, Brecht, McLuhan, Widmer: Το μήνυμα του μέσου, η έκρηξη της μαζικής επικοινωνίας (1991), Αλξάνδρεια, Αθήνα.
Eco Umberto(2006): Με το βήμα του κάβουρα (Θερμοί πόλεμοι και λαϊκισμός των ΜΜΕ), Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα
Hebdige Dick(1988): Υπο-κουλτούρα: Το νόημα του στυλ, εκδόσεις “γνώση”, Αθήνα.
Baudrillard, Jean: Ρέκβιεμ για τα Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας, Ελεύθερος Τύπος, Αθήνα.