Ο Καζαντζακης αποτελεί μία ιδιάζουσα φυσιογνωμία της λογοτεχνίας καθώς η ευρυγνωσία του διεισδύει στην ποιητική του και οι θεωρίες και ιδεολογίες στις οποίες βυθίζεται χειμαρρωδώς (αν και συχνά εν τέλει απογοητεύεται) διαπερνούν, αναπλάθονται και θεμελιώνονται στα έργα του. Αν και όπως ο ίδιος δηλώνει ‹‹Στη ζωή μου οι πιο μεγάλοι μου ευεργέτες στάθηκαν τα ταξίδια και τα ονείρατα››, ωστόσο πρσοσωπικότητες όπως ο Nietzsche και ο Bergsson μεγένθυναν το στοχαστικό του ενδιαφέρον συμβάλλοντας στη δημιουργία ενός προσωπικού, οντολογικού πολιτισμικού συστήματος, ένα αμάλγαμα παραδόσεων και μυθολογιών. Τις θεωρίες του αυτές προσπάθησε να τις μετουσιώσει στα μυθιστορήματά του, υιοθετώντας τον διδακτικό και καθοδηγητικό χαρακτήρα που οφείλει να έχει ο συγγραφέας.Έτσι, αρχέτυπα ,μυθολογικές και ιστορικές φυσιογνωμίες (Όμηρος, Shaekspeare , Δον Κιχώτης,El Greco, Nietzsche, Lenin κ.α.) διατρέχουν τα έργα του αναγόμενοι σε σύμβολα. Παράδοξη, ωστόσο, φαντάζει η σχεδόν όλως διόλου απουσία του Οιδίποδα από τα έργα του. Ενός ήρωα και ενός μύθου που έχει μεταπλαστεί και προσληφθεί ποικιλοτρόπως από εποχή σε εποχή. Αυτό συμβαίνει, διότι στο πρόσωπο του Οιδίποδα, ο Ν. Καζαντζάκης βλέπει τον μοντέρνο άνθρωπο. Η πεποίθησή του αυτή είναι φανερή στο πρώιμο μυθιστόρημά του (το οποίο δημοσιεύτηκε σε συνέχειες στο περιοδικό Ο Νουμάς) Σπασμένες Ψυχές.1
Δημιουργώντας έναν συγκερασμό της χριστιανικής και αρχαιοελληνικής κοσμολογίας, ο κρητικός λογοτέχνης θωρεί τον μοντέρνο άνθρωπο -μέσω του γιου του Λάιου- ως ένα υποκείμενο με ακόρεστη επιθυμία για γνώση· γνώση την οποία μόλις κατάφερε παροδικά να δει τυφλώνεται από το φως της, καταλήγοντας έρμαιο της κόρης του της Αντιγόνης, ή όπως ο Καζαντζακης θα τη μετεφραζε, της άσπλαχνης κόρης του, της Επιστήμης, η οποία σέρνει τον πατερα της στην οδύνη. Επηρεαζόμενος από τον βιταλισμό του Bersgsson αντιτίθεται στη διανοησιαρχία της εποχής και παντρεύει τον Οιδίποδα και την Εύα με δεσμό την ύβρη, καθώς και οι δύο θέλησαν να μάθουν περισσότερα απ ‘όσα έπρεπε, με αποτέλεσμα να βιώσουν τη νέμεση. Άλλο ένα κοινό χαρακτηριστικό του Οιδίποδα και του μοντερνου ανθρώπου είναι η ρήξη με το παρελθόν. Όπως ο Οιδίποδας σκοτώνει τον πατέρα του έτσι και ο μοντέρνος άνθρωπος «ρίχνει από το ατμόπλοιο του μοντερνισμού»2 τους προγόνους του. Αν και αυτή η νεωτερική πλευρά του Οιδίποδα θεωρήθηκε θετική και επαναστατική από τον Andre Gide3 και Jean Cocteau4, ο Καζαντζάκης φαίνεται να την κατατάσσει στους λόγους παρακμής του σύγχρονού του ανθρώπου.
Η αντιλογοκοκρατία του Καζαντζάκη δεν αποτέλεσε απλά μία υπολανθάνουσα βιοθεωρία ενός μυθιστορήματος αλλα υποστηρίχθηκε από τον ίδιο και στο άρθρο που δημοσίευσε την ίδια περίοδο με τον τίτλο «Η Επιστήμη εχρεωκόπησε;»5 όπου επιχείρησε να απομυθοποίησει την επιστήμη , η οποία στις αρχές του 20αι. είχε αναχθεί σε νέα θρησκεία ( «πιστεύουσι τυφλώς εις αυτην ως εις συμβολον πίστεω, μετά του αυτού στενοκεφάλουφανατισμού μεθ’ ου και οι θρησκόληπτοι..»6).
Αφορμώμενος από τη δημοσίευση του Αρέτα7 σχετικά με τη διδακτορική του διατριβή, ο Καζαντζακης αφού απαντήσει στην κριτική του, θίγει το θέμα της χρεωκοπίας της επιστήμης, την οποία πρώτος διακήρυξε ο Brunetiere και είχε περάσει απαρατήρητη από την Ελλάδα, αν και στην Ευρώπη είχε συζητηθεί λεπτομερώς. Αφού αρχικά κατηγορήσει τους επιστήμονες για πλήρη άγνοια σχετικά με τα φιλοσοφικά ζητήματα της εποχής, προσπαθεί ο ίδιος να θεμελιώσει μία φιλοσοφία της επιστήμης. Ξεκινά χρησιμοποιώντας ερανίσματα της καντιανής φιλοσφίας για να αποδείξει την υποκειμενικότητα τη Ανθρώπινης λογικής και τις περιορισμένες δυνατότητες της επιστήμης. Στη συνέχεια, αναφερόμενος στον γαλλο μαθηματικό και φιλόσοφο Poincare, διαψεύδει τις φαινομικές σταθερές και βεβαιότητες των θετικών επιστημών, αποδεικνύοντας πως ούτε αυτές είναι αντικειμενικές. Μήπως, λοιπόν, η επιστήμη αποτελεί ένα ψέμα; Ένα ανθρώπινο δημιούργημα;
Βέβαια ο ίδιος δεν την απορρίπτει πλήρως, αλλά θεωρεί πως δεν πρεπει να την ταυτίζουμε με την ευτυχία αλλά να αποτελεί για τους ανθρώπους «φακός μαγικός και υπέροχος,[που] αποκαλύπτει μας ολοέν διαυγέστερον την αενάως εκτυλισσομένην κινηματογραφικήν αλληλουχίαν των φαινομένων της ζωής»8 Ο Καζαντζάκης επιτημά τον άσβεστο πόθο για γνώση καθώς αυτή οδηγεί στην καταστροφή, στην απογύμνωση της ανθρώπινης ζωής από κάθε βαθύτερη διάσταση «Ο ήλιος διέλυσε τα φάσματα τα πρωινά, την ομίχλη, τις καμπυλώσεις ανύπρακτων, ηδονικών κορμιών. Στα δάση μας δεν κρύβονται πια νεράιδες και δρυίδες». Ο Οιδίποδας επομένως ως αρχέτυπο του μοντέρνου ανθρώπου9 υποσβόσκει μοναχα στο μυθιστόρημα Σπασμένες Ψυχές και τιτλοφορεί μονο ένα ποίημα10 του λογοτεχνη, το οποίο μάλιστα δημοσίευσε με ψευδώνυμο. Ο Οιδίποδας, λοιπόν, αποτελεί την αιχμή του προβληματισμού του Καζαντζακη περί επιστήμης και γνώσης, του ερωτήματος που διατυπώνει και στο μυθίστόρημά του: Τι αξίζει περισσότερο, η σοφία όλου του κόσμου ή το φιλί πάνω στο στόμα;”
1 Νίκος Καζαντζάκης, Σπασμένες Ψυχές,Αθήνα, εκδ. Καζαντζάκη,2007
2 D. Burliuk, Alexander Kruchenykh, V. Mayakovsky, Victor Khlebnikov ,Пощёчина общественному вкусу (=Ένα χαστούκι στο γούστο του κοινού),1912
3 Andre Gide,Œdipe, Παρίσι, Gallimard, 1931
4 Jean Cocteau, Oedipus Rex (Opera)
5 Νίκος Καζαντζάκης, «Η επιστήμη εχρεωκόπησε;», Παναθήναια,19, τχ.219 (15 Νοεμβρίου 1909)
6 Νίκος Καζαντζάκης, «Η επιστήμη εχρεωκόπησε;», Παναθήναια,19, τχ.219 (15 Νοεμβρίου 1909) 71
7 Αρέτας[=Ιωάννης Ζερβός], «Ο Φρειδερίκος Νίτσε εν τη φιλοσοφία του δικαίου και της πολιτείας υπό Ν. Καζαντζάκη. Εκ των καταστημάτων Στ. Μ. Αλεξίου, εν Ηρακλείω Κρήτης 1909», Παναθήναια, 19 τχ.217 (15 Οκτωβρίου 1909) 25-268 Νίκος Καζαντζάκης, «Η επιστήμη εχρεωκόπησε;», Παναθήναια,19, τχ.219 (15 Νοεμβρίου 1909) 74
8 Νίκος Καζαντζάκης, «Η επιστήμη εχρεωκόπησε;», Παναθήναια,19, τχ.219 (15 Νοεμβρίου 1909) 74
9 Μετέπειτα ο μύθος του Οιδίποδα χρησιμοποιήθηκε από τους Deleuze και Guattari ως περιγραφή του μεταμοντέρνου ανθρώπου (βλ. Αντι-οίποδας και σχιζο-υποκείμενο)
10 Πέτρος Ψηλορείτης [=Ν. Καζαντζάκης], «Οιδίποδας», Γράμματα Αλεξάνδρειας, 2, τχ.21 (1914) 313