Ο Περικλής, όπως εναρμονίζει την ελευθερία με το νόμο, έτσι εναρμονίζει, επίσης, το ελεύθερο άτομο με την ελεύθερη κοινωνία. Ωστόσο, κυρίως μετά την έκδοση της Αρχαίας Πόλης του Φυστέλ ντε Κουλάνζ, το 1864, οι Αθηναίοι της περίκλειας δημοκρατίας “τσουβαλιάστηκαν” μέσα στη γενίκευση των Αρχαίων που “δεν είχαν καμία γνώση του ατόμου και της ελευθερίας του”. Εν αντιθέσει προς αυτή την εκ των υστέρων επικρατούσα αντίληψη, εν αντιθέσει προς τις άλλες ελληνικές πόλεις και κυρίως προς τη Σπάρτη, ο Περικλής τονίζει ότι οι Αθηναίοι ζουν ελεύθερα όχι μόνο στη δημόσια ζωή τους αλλά και στις καθημερινές ενασχολήσεις τους. Πολλοί είπαν ότι εδώ πρόκειται όχι για την πραγματικότητα αλλά για την εξιδανίκευσή της από τον Περικλή. Ακόμα και αν είναι έτσι, παραμένει το γεγονός ότι η εξιδανίκευση του Περικλέους δείχνει την ύπαρξη της δημοκρατικής άποψης υπέρ της ατομικής ελευθερίας και του ελεύθερου ατόμου, και μάλιστα σε έναν κόσμο όπου πράγματι το άτομο δεν είχε αποταυτιστεί από την κοινότητα ή περιοριζόταν ασφυκτικότατα από το κοινοτιστικο-κολεκτιβιστικό πνεύμα.
Βέβαια, βλέποντας τα πράγματα εκ των υστέρων και έχοντας κατά νου τις κατακτήσεις και τα επιτεύγματα της νεωτερικότητας, κυρίως μετά την Αγγλική, την Αμερικανική και τη Γαλλική Επανάσταση, είναι γεγονός ότι ο Περικλής και η δημοκρατική σκέψη εν γένει δεν μπόρεσαν να συλλάβουν τη νεωτερική ιδέα των απαράγραπτων ατομικών δικαιωμάτων και της κατοχύρωσής τους σε ένα θεμελιώδη καταστατικό χάρτη, σε ένα σύνταγμα (με τη νεωτερική σημασία της αυξημένης τυπικής ισχύος έναντι των απλών νόμων), ούτως ώστε να εμποδίζεται, όσο το δυνατόν περισσότερο, η καταπάτηση των δικαιωμάτων του ατόμου από τις εκάστοτε πλειοψηφίες. Όσο, από τη μία μεριά, δεν είναι σωστό να κρίνουμε τις απόψεις του Περικλέους και των δημοκρατών της Αρχαίας Αθήνας μόνον επί τη βάσει της νεωτερικής δημιουργίας των ατομικών δικαιωμάτων, άλλο τόσο, από την άλλη, δεν είναι δυνατόν σήμερα να υπάρξει και να λειτουργήσει μέσα στη σύγχρονη κοινωνία μια αυθεντική δημοκρατική σκέψη και πράξη χωρίς την ιδέα των απαράγραπτων δικαιωμάτων του ατόμου και γενικότερα χωρίς τη σύνθεση κάποιων πολιτικών δημιουργιών της αθηναϊκής δημοκρατίας και κάποιων δημιουργιών της δυτικής νεωτερικότητας.
Αναφορικά με το ζήτημα της ελευθερίας του ατόμου μέσα στην κοινωνική συλλογικότητα, έχουν παρατηρηθεί στην πολιτική ιστορία των κοινωνιών μας και οι δύο επαχθείς ακρότητες:
- Η εγωιστική εννόηση της ελευθερίας ως πλήρους ανεξαρτησίας από το κοινωνικό πλαίσιο, ως “ελευθερίας του αγριογούρουνου”, που νομίζει, όπως ο αυτάρκης και άναρχος ιδιοκτήτης του Μαξ Στίρνερ, ότι, όντας “υπεράνθρωπος” (ανατροπέας κάθε κοινωνικής δέσμευσης και νομιμότητας), “θεμελιώνει την υπόθεσή του στο τίποτε” ή, όπως ο σύγχρονος συντηρητικός ιδιοκτήτης της κυρίας Θάτσερ, ότι “η κοινωνία δεν υπάρχει. Υπάρχουν μόνον τα άτομα”.
- Η κοινοτιστική εννόηση της ελευθερίας, δεξιάς ή αριστεράς αποχρώσεως, που είναι ουσιαστικά επικεντρωμένη σε μια οργανισμική αντίληψη της κοινωνίας, χωρίς διαμάχες και με πλήρη σχεδόν εσωτερική αρμονία και συνεκτικότητα, και που ρίχνοντας στον κάλαθο των αχρήστων τα απαράγραπτα δικαιώματα του ατόμου ως “διαβολικά”, “αστικά”, “κρατικά” οδηγεί στην αγελαία ισοπέδωση.
Η εναρμόνιση από τον Περικλή ελευθερίας και νόμου, ελεύθερου ατόμου και ελεύθερης κοινωνίας συμβάλλει σημαντικά στο να αποφεύγουμε αυτές τις δύο ακρότητες.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Αριστοτέλης Πολιτικά.
Αριστοτέλης Αθηναίων Πολιτεία.
Θουκυδίδης Ιστορίαι.
Κακριδής Ι. Θ. Ερμηνευτικά Σχόλια στον Επιτάφιο του Θουκυδίδη, εκδόσεις βιβλιοπωλείο της Εστίας.
Κέηγκαν Ντόναλντ Περικλής ο Αθηναίος και η γέννηση της δημοκρατίας , εκδόσεις Ωκεανίδα.
Κονστάν Μπενζαμίν Περί Ελευθερίας και ελευθεριών, εκδόσεις Ζήτρος.
Μοσέ Κλωντ Περικλής. Ο εφευρέτης της δημοκρατίας, εκδόσεις Παπαδήμα.
Μοσε Κλωντ Το Τέλος της Αθηναϊκής Δημοκρατίας, εκδόσεις Παπαζήση.
Ξενοφών Αθηναίων Πολιτεία.
Πλάτων Πολιτεία.
Πλάτων Πρωταγόρας.
Πόππερ Καρλ Η ανοιχτή κοινωνία και οι εχθροί της, εκδόσεις Δωδώνη.
Σακελλαρίου Μ. Β. Η Αθηναϊκή Δημοκρατία, πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης.